เธอยังก่อตั้งสถาบัน มารินา อบราโมวิช (Marina Ambramović Institute (MAI)) ที่สร้างศิลปินรุ่นใหม่หลากหลายแขนงให้เติบโตทางความคิดอย่างไร้ขีดจำกัด เพราะเธอเชื่อว่า ศิลปะทุกแขนงสามารถหลอมรวมกันเพื่อสร้างสรรค์สิ่งใหม่ๆ ได้เสมอ
   ล่าสุด เธอยังจัดการบรรยายในหัวข้อ “History of Long Durational Work and MAI” ให้มิตรรักแฟนศิลปะชาวไทยได้ชมกันอย่างเต็มอิ่มจุใจในวันที่ 25 มกราคม 2022 ที่ผ่านมาอีกด้วย
   ในครานี้ เรามีโอกาสได้นั่งสนทนากับเธอเกี่ยวกับตัวตน ความคิด และวิถีชีวิตของนักรบหญิงแห่งศิลปะแสดงสดผู้นี้ ขอเชิญล้อมวงเข้ามาร่วมรับฟังไปพร้อมๆ กัน ณ บัดนาว

แรกเลย ยินดีต้อนรับการกลับมาเยือนกรุงเทพฯ และร่วมแสดงผลงานในเทศกาลศิลปะ บางกอก อาร์ต เบียนนาเล่ คุณรู้สึกอย่างไรบ้างกับการได้กลับมาที่นี่อีกครั้ง

   แน่นอนฉันยินดีกลับมาที่กรุงเทพฯ อีกครั้ง เพราะฉันมาแสดงในเบียนนาเล่ และศิลปินรุ่นเยาว์ที่อยู่ในสถาบัน MAI ของฉันก็มาแสดงงานที่นี่ จริงๆ แล้วฉันมากรุงเทพฯ ตั้งแต่ปี 1983 แล้ว ฉันเคยท่องเที่ยวไปทั่งกรุงเทพฯ ไปยังเกาะเล็กๆ และเที่ยวไปทั่วประเทศนี้ ที่นี่เป็นสถานที่ค่อนข้างโดดเด่นเปี่ยมเอกลักษณ์ เพราะกรุงเทพฯ ไม่เคยมีสงครามหนักๆ ในอดีตอาจจะมีบ้าง ที่กองทัพญี่ปุ่นบุกเข้ามาในช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 เท่านั้น แต่ก็ไม่เกิดความเสียหายหนักเท่าที่เกิดกับเกาหลีหรือญี่ปุ่่น ฉันคิดว่านี่เป็นเหตุผลที่ทำให้ผู้คนที่นี่ช่างอ่อนโยน ไม่ค่อยมีความก้าวร้าว พวกเขามักจะมีรอยย้ิมบนใบหน้า ซึ่งแตกต่างจากที่อื่นๆ สิ่งนี้ทำให้ฉันมักจะมาที่นี่

  สำหรับเบียนนาเล่ครั้งนี้ที่จัดภายใต้ธีม CHAOS : CALM (โกลาหล : สงบสุข) นั้นเป็นแนวคิดที่น่าสนใจมาก เพราะคำว่า โกลาหล : สงบสุข เป็นเหมือนสองด้านของเหรียญเดียวกัน และกรุงเทพฯ ก็เป็นตัวอย่างอันสมบูรณ์แบบของสองคำนี้ เมื่อคุณอยู่ในกรุงเทพฯ คุณจะอยู่ใจกลางของมลภาวะทั้งมวล ทั้งมลภาวะทางเสียง มลภาวะทางอากาศ ที่คุณสามารถมองเห็นและได้ยิน เมื่อคุณอยู่กลางถนน คุณแทบจะหายใจไม่ได้เลย เสียงก็ดังหนวกหู นี่คือด้านหนึ่งของเหรียญ แต่เมื่อคุณไปยังอีกมุมหนึ่งของกรุงเทพฯ อยู่ในวัดวาอารามและโบสถ์ต่างๆ คุณจะสามารถหลีกหนีจากสิ่งเหล่านั้นโดยสิ้นเชิง คุณจะได้จดจ่ออยู่กับความเงียบสงัด ความสันโดษ และการทำสมาธิ ช่างเป็นสถานที่ทางจิตวิญญาณ ภาวะตรงกันข้ามนี้ช่างน่าหลงใหล เพราะคุณมีสองด้านที่แตกต่างกันอย่างทรงพลังจนน่าเหลือเชื่อ นี่เป็นสิ่งที่ฉันนำเสนอในเบียนนาเล่ครั้งนี้ แต่ไม่ใช่แค่สถานการณ์ในกรุงเทพฯ หรือในประเทศไทยเท่านั้น แต่เป็นสถานการณ์อันยุ่งเหยิงของทั้งโลกตอนนี้ ที่อยู่ในสภาวะของสงครามทั่วโลก นับตั้งแต่สงครามโลกครั้งที่ 2 ฉันเป็นคนรุ่นหลังสงคราม ฉันจึงไม่เคยมีประสบการณ์กับสงครามโดยตรง ฉันได้รับรู้ว่าผู้คน 2 ล้านคนในลอสแองเจลิสและซานฟรานซิสโกเป็นคนไร้บ้าน ในขณะที่ประเทศสหรัฐอเมริกามีอาวุธมากกว่าคนทั้งโลก แต่พวกเขาก็ยังอดอยากหิวโหยกันอยู่ดี ฉันคิดว่ามนุษย์เราทั้งหมดไม่เคยเรียนรู้อะไรเลย นี่คือสิ่งที่เกิดขึ้น แต่ในอีกด้านหนึ่ง ก็มีผู้คนที่พยายามเชื่อมโยงกับความเป็นจิตวิญญาณเข้ากับวิถีชีวิตประจำวันของเรา ฉันอยากให้พวกคุณได้เห็นภาพอันน่าทึ่งจากกล้องโทรทรรศน์อวกาศเจมส์ เวบบ์ ขององค์การนาซา ที่ถ่ายภาพห้วงอวกาศ ที่ไม่ได้มีแค่ภาพดวงดาว หากแต่มีภาพของกาแล็กซี่ที่อยู่ห่างไกลที่สุดเท่าที่เคยปรากฏมา ในขณะที่เรากำลังวุ่นวายกับเรื่องราวไร้สาระในโลกของเรา เรากลับหลงลืมภาพใหญ่ของจักรวาล ที่โลกของเราเป็นแค่จุดสีน้ำเงินจางเล็กๆ ท่ามกลางอวกาศอันกว้างใหญ่ ซึ่งเราเองก็ไม่อาจตั้งสติกันได้ และเอาแต่ทำลายซึ่งกันและกัน นี่คือความวุ่นวาย แต่ในอีกด้านหนึ่งก็มีมนุษย์ที่พยายามเสาะแสวงหาเส้นทางแห่งจิตวิญญาณและความเชื่อมโยงกัน คำว่า โกลาหล : สงบสุข จึงเป็นชื่อที่ดีมากสำหรับเบียนนาเล่ครั้งนี้ และสถานการณ์รอบๆ ตัวเราในยามนี้

คุณมีเคล็ดลับในการเตรียมตัวให้พร้อมสำหรับการทำงานศิลปะแสดงสดอันยากลำบากและยาวนานของคุณได้อย่างไร

   ในการทำงานศิลปะแสดงสด คุณต้องเรียนรู้อย่างมากเกี่ยวกับร่างกายตัวเอง เกี่ยวกับอำนาจจิต เกี่ยวกับความมุ่งมั่นจดจ่อ เกี่ยวกับวินัย การกำหนดจิตใจ และความสันโดษ เวลาทำศิลปะแสดงสด ฉันต้องเตรียมตัวแทบจะเหมือนนักบินอวกาศเลย ฉันต้องบังคับให้ร่างกายของฉันไม่ปล่อยน้ำย่อยออกมาเวลากลางวัน เพราะตอนกลางวันฉันไม่กินอาหารตลอดวันไปจนถึงกลางคืน ตอนกลางวันฉันไม่กิน ไม่ดื่ม ไม่นอนหลับ ไม่เข้าห้องน้ำ ฉันจะทำทุกอย่างในเวลากลางคืนแทน

ผลงานชิ้นเด่นของคุณอย่าง Rhythm 0 เป็นผลงานที่สุ่มเสี่ยงอย่างมาก จนคุณถึงกับเกือบเสียชีวิตได้ ในขณะที่ผลงาน The Artist is Present นั่นเป็นอะไรที่ตรงกันข้ามอย่างสิ้นเชิง

   ระหว่างงาน Rhythm 0 กับ The Artist is Present เป็นตัวอย่างเปรียบเทียบที่ดี ระหว่างงานสองชิ้นนี้ ซึ่งเป็นงานที่สำคัญสำหรับฉันมากๆ งานชิ้นแรกฉันทำตอนอายุ 28 ปี ตอนนั้นฉันทำด้วยความโกรธมาก เพราะทุกคนหัวเราะเยาะฉันและบอกว่ามันไม่ใช่ศิลปะ และฉันน่าจะถูกส่งไปโรงพยาบาลบ้า โอเค ฉันยืนอยู่ตรงนั้น มีวัตถุอยู่บนโต๊ะ 72 ชิ้น ที่ผู้ชมจะใช้ทำอะไรกับฉันก็ได้ ถ้าพวกเขาอยากฆ่าฉัน ก็ฆ่าได้เลย (โชคดีที่พวกเขาไม่ทำ) ฉันทำงานชิ้นนั้นด้วยความโกรธมากๆ ในช่วงอายุน้อยมาก และฉันมารู้ทีหลังว่า วัตถุที่ฉันวางอยู่บนโต๊ะเหล่านั้นกำลังดึงจิตวิญญาณมนุษย์ให้ต่ำลง ฉันต้องใช้เวลา 35 ปี ถึงจะเข้าใจสิ่งนี้ และเลือกที่จะทำผลงานที่สร้างสถานการณ์ที่ยกระดับจิตใจของมนุษย์ด้วยเก้าอี้สองตัวแทน

คุณคิดว่า ศิลปะสามารถสร้างความเปลี่ยนแปลงให้แก่โลกนี้อย่างเป็นรูปธรรมได้หรือไม่

   ตลอดเวลาที่ผ่านมา หลายคนมักถามฉันว่า “ศิลปะสามารถเปลี่ยนแปลงโลกได้ไหม?” ไร้สาระ ศิลปะเปลี่ยนแปลงโลกไม่ได้หรอก และไม่มีวันที่จะเปลี่ยนได้ ศิลปะสามารถสร้างความตระหนักรู้ สามารถปลุกสติสัมปชัญญะ หรือสร้างอากาศบริสุทธิ์ได้ แต่ไม่สามารถเปลี่ยนแปลงโลกได้ เป็นเรื่องน่าเศร้า แต่ก็เป็นเรื่องจริง

แต่ในขณะเดียวกัน ผลงานอันเลื่องชื่อของคุณอย่าง Balkan Baroque (1997) เองก็เป็นผลงานที่ทำให้คนตระหนักถึงความเลวร้ายของสงครามมิใช่หรือ

   ในผลงาน Balkan Baroque (1997) ฉันไม่ได้พยายามเปลี่ยนแปลงโลก แต่ฉันพยายามยามที่จะแสดงออกถึงจิตวิญญาณของมนุษย์ เพราะมันง่ายมากที่จะดึงเอาจิตวิญญาณของมนุษย์ออกมา ยกตัวอย่างเช่นในช่วงสงครามโลก ทุกคนมักจะวาดภาพที่สะท้อนความเป็นจริงออกมา ความโหดร้ายของสงคราม บาดแผล ผู้คนที่ล้มตาย แต่ อองรี มาตีส จิตรกรชาวฝรั่งเศสที่วิเศษมาก คุณรู้ไหมว่าเขาวาดภาพอะไรตลอดช่วงเวลาสี่ปีของสงคราม เขาวาดภาพดอกไม้ คนถามว่าทำไมเขาวาดภาพดอกไม้ เพราะมันง่ายที่จะแสดงออกถึงความเป็นจริง แต่เราต้องแสดงออกถึงจิตวิญญาณของมนุษย์ที่ไหนสักที่ นั่นเป็นสิ่งสำคัญมากๆ ในการหาหนทางเปลี่ยนแปลงตัวเอง สิ่งเหล่านี้เกิดขึ้นได้จากตัวเราเท่านั้น หาใช่สิ่งอื่นใดไม่ มันง่ายมากที่จะวิพากษ์วิจารณ์คนอื่น ไอ้โน่นไม่ดี ไอ้นี่ก็ผิด แต่คุณไม่เคยหันกลับมามองตัวเองที่ไม่ทำอะไรเลย เราต้องลุกขึ้นมาทำอะไรสักอย่าง หน้าที่ของศิลปินคือการทำในสิ่งที่ดีที่สุดเท่าที่ความสามารถจะทำได้ แต่นี่ไม่ใช่หน้าที่ของคนคนเดียว แต่เป็นหน้าที่ของคนทั้งโลก

   Balkan Baroque เกิดขึ้นจากความอับอายของฉันที่มีต่อสงครามกลางเมืองยูโกสลาเวีย เมื่อสงครามยูโกสลาเวียเริ่มต้นขึ้น ฉันจำได้ว่าศิลปินทุกคนต่างออกมาวิพากษ์วิจารณ์เกี่ยวกับเหตุการณ์นี้กันทันที แต่ฉันไม่อาจทำได้ เพราะฉันมาจากที่นั่น มันใกล้ตัวฉันเกินไป ฉันต้องการใช้เวลาครุ่นคิดและไตร่ตรองเกี่ยวกับมัน ต่อมา ฉันได้กลับไปที่กรุงเบลเกรด และได้พบกับผู้ชายคนหนึ่งที่ทำอาชีพจับหนูมาตลอด 36 ปี เขาเล่าให้ฉันฟังถึงเรื่องเกี่ยวกับการสร้างหนูนักล่า (Wolf rat) ซึ่งโดยปกติ หนูจะไม่ฆ่าหนูด้วยกันเอง แต่ถ้าคุณจับหนูหลายสิบตัวขังไว้ในกรงเดียวกันโดยไม่ให้อะไรกินนอกจากน้ำเป็นเวลาหลายอาทิตย์ จนหนูที่หิวโหยกัดกินกันเอง ท้ายที่สุด หนูที่เหลือรอดอยู่ตัวสุดท้ายจะกลายเป็นหนูนักล่าที่ไล่ล่าฆ่าหนูด้วยกันเอง ฉันใช้เรื่องนี้เป็นอุปมาอุปไมยถึงสงคราม นั่นเป็นวิธีที่คุณจะอธิบายให้ผู้คนฟังถึงสถานการณ์ที่ทำให้คนที่อยู่บ้านใกล้เรือนเคียงกันมา 20 ปี สามารถฆ่ากันเองภายในวันเดียวได้อย่างน่าเหลือเชื่อ

ท่ามกลางสถานการณ์ทางการเมืองในประเทศไทยในปัจจุบัน ที่มีผู้ประท้วงและเยาวชนผู้เคลื่อนไหวทางการเมือง ใช้ศิลปะแสดงสดเป็นเครื่องมือในการต่อสู้เรียกร้องสิทธิ เสรีภาพ และความยุติธรรมในสังคม คุณคิดว่าศิลปะสามารถใช้เป็นเครื่องมือต่อสู้เรียกร้องทางการเมืองได้หรือไม่

   ถึงแม้ศิลปินเยอรมันอย่าง โจเซฟ บอยส์ จะเคยกล่าวว่า “ศิลปะสามารถเปลี่ยนแปลงโลกได้” แต่โดยส่วนตัว ฉันไม่คิดอย่างงั้น เพราะคนรุ่นของฉันไม่สามารถทำได้ ด้วยความที่มันเป็นอะไรที่ยากมากๆ ถึงแม้ศิลปะจะสามารถช่วยเปิดความตระหนักรู้ และสร้างความเข้าใจ แต่การเปลี่ยนแปลงโลกจะเกิดขึ้นได้ ก็ต่อเมื่อเราทุกคนในโลกนี้ร่วมกันสร้างความเปลี่ยนแปลง โดยปกติ เรามักจะรอคนอื่นสร้างความเปลี่ยนแปลงให้เรา แต่ในความเป็นจริง เราต้องถามตัวเองด้วยว่า เราจะสามารถทำอะไรได้ด้วยตัวเองบ้าง ซึ่งโดยส่วนใหญ่ เรายังไม่ได้ทำ นั่นคือปัญหา แต่ฉันหวังว่าคนรุ่นจะใหม่จะสามารถเปลี่ยนแปลงโลกใบนี้ได้ ถึงแม้คนรุ่นฉันยังไม่สามารถทำได้ก็ตามที

ถามคำถามเครียดๆ มาเยอะแล้ว ขอถามอะไรผ่อนคลายบ้าง คุณเคยดูสารคดี(เก๊)ชื่อ Waiting for the Artist ที่นักแสดงชื่อดัง เคต แบลนเชตต์ สวมบทบาทล้อเลียนคุณ (ได้อย่างโคตรเหมือนและโคตรฮา) หรือยัง ถ้าดูแล้วคุณรู้สึกยังไงบ้าง?

   แน่นอน ฉันดูแล้ว เคต แบลนเชตต์ เล่นเป็นฉัน พูดด้วยสำเนียงของฉัน มันสนุกมาก หลายคนคิดว่าฉันคงจะโกรธเคือง แต่ฉันรักมันมาก ฉันคิดว่ามันตลกมากจริงๆ แต่คนที่แสดงเป็นอูไลย์ คู่หูของฉันเนี่ย ฉันคิดว่า ถ้าฉันเป็นอูไลย์ ฉันจะฟ้องร้องพวกเขาแน่ๆ (หัวเราะลั่น) ฉันสนุกมากๆ ฉันรักที่เคตเล่นเป็นฉันในหนังได้เหมือนมากๆ เธอเป็นนักแสดงที่ยิ่งใหญ่มาก (ยิ้ม)